Wat is de rol van het water in relatie tot het kasteel? Water was het thema van Dag van het Kasteel op Tweede Pinksterdag dit jaar. We hebben wat leuke feitjes en weetjes op een rij gezet. Lees verder in de Top Tien vragen en antwoorden:
1) Waarom had Kasteel Helmond vroeger twee grachten?
Omstreeks 1500 lagen er om het kasteel twee grachten. Op de oudste stadsplattegrond van Helmond uit 1545 is goed te zien dat het kasteel toen geen tuinen bezat aan de zuidzijde. Het kasteel was omringd door een dubbele gracht waaromheen de stadswal lag en de Aa liep. De tekening (onder) is van Jacob van Deventer.
2) Water is het thema van Dag van het Kasteel 2021. Water heeft vanaf begin af aan een belangrijke rol gespeeld bij het kasteel. Weet jij waarom?
Kasteelheer Jan van Berlaer heeft dit kasteel gebouwd. Hij heeft niet voor niets voor deze plek gekozen. De rivier de Aa lag er en ook de grond lag wat hoger dan de rest van de omgeving. Het kasteel moest goed verdedigbaar zijn en daarom werd tevens om het kasteel een gracht gelegd. In latere dagen lag om het kasteel zelfs een dubbele gracht waardoor het beter te verdedigen was. Nu niet meer te zien, maar in vroegere tijden beschikte Kasteel Helmond over een ophaalbrug. Toen de verdedigingsfunctie niet meer nodig was, werd de ophaalbrug vervangen door een vaste brug.
De kasteeltuin kreeg steeds meer de rol van een park en er werden vijvers en bruggen toegevoegd om te verfraaien. Zo plantte kasteelheer Albert Joseph (uit de familie Van Arberg) er fruitbomen, planten en hagen. Hij liet in 1701 rond de gehele tuin een gracht graven met een sluis, zodat het water op de velden kon uitlopen. Zo zijn er door hem zelfs vier vijvers in de tuin aangelegd.
De gracht werd bovendien gebruikt voor drinkwater en om in te vissen. Ook was het een ideale plek om afval en kapotte voorwerpen in te gooien. Tegenwoordig valt de gracht niet meer weg te denken bij het kasteel. Ze horen gewoon bij elkaar.
3) Wist je dat vanaf 1873 de kasteeltuin werd omgetoverd tot pleziertuin?
In 1873 vindt een forse herschikking plaats van de noordelijke percelen van de kasteeltuin. Een groot gedeelte van de boomgaard (ruim 90 are) laat Adriaan Gilles Wesselman met schuur en boomgaard veranderen in een ‘pleziertuin’ van 1,33 hectare. In deze pleziertuin wordt later een (thee)koepel geplaatst. Jonkheer Adriaan Gilles Wesselman van Helmond was tussen 1870 en 1895 de kasteelheer. Hij liet heel wat veranderingen in de tuinen aanbrengen. De voortuin werd ‘pleziertuin’, terwijl aan de zuidzijde van het kasteel een romantische tuin met een grote vijver werd aangelegd. De brugleuningen werden van boomtakken gemaakt.
De kasteeltuin als ‘pleziertuin’ met brug en vijver
4) Waar haalden de kasteelbewoners hun verse groenten en fruit vandaan?
De kasteeltuin was vroeger een heel stuk groter dan dat hij nu is. Tussen 1830 en 1920 lagen aan de oostzijde van het kasteel de moestuinen. Aan de voorzijde was een grote boomgaard met veel fruitbomen. De groenten en fruit die geteeld werden in deze moestuinen werden genuttigd door de kasteelbewoners. Ook asperges werden er geteeld, wat bijzonder was in die tijd.
Indeling van het kasteel met de moestuinen
5) Wat vertellen rentmeestersrekeningen ons over de kasteeltuin?
De vernieuwingen aan de kasteeltuin in de loop van de eeuwen zijn niet gedocumenteerd. Wel kunnen we iets opmaken uit de rekeningen die de rentmeester betaalde. De rentmeester was de beheerder van het kasteel als de kasteelheer afwezig was. Hij hield vooral de financiële zaken bij. Zo vertellen de rekeningen ons dat er aankopen van allerlei soorten zaad zoals ajuin, witte kool, savooiekool, bloemkool, rode kool, wortelen, erwten en radijs gedaan werden. Een enkele keer zijn ook pootaardappelen vermeld.
6) Hoe heette de ontwerper die circa 100 jaar geleden de kasteeltuin ontwierp in opdracht van de gemeente Helmond?
Tuinarchitect Leonard Springer (1855-1940) uit Haarlem wordt in de arm genomen om een nieuw ontwerp te maken voor de kasteeltuin. In maart 1921 en november 1922 levert Springer ontwerptekeningen af. In 1923 worden diverse bomen gerooid en in 1924 wordt de kasteeltuin opengesteld voor het publiek. Springer was een Nederlandse tuin- en landschapsarchitect. Hij heeft een groot aantal tuinontwerpen in Nederland op zijn naam staan.
Tekening van de kasteeltuin uit 1922, gemaakt door Springer
7) Welke bijgebouwen stonden er ooit bij het kasteel?
Het kasteel beschikte vroeger over diverse bijgebouwen. Hiervan zijn alleen nog overgebleven de kasteelpoort en de twee duiventorens op het voorplein. Aan de duiventorens grensden onder andere een koetshuis, paardenstallen, dienstwoningen, graanschuren, een hondenhok en een bottelarij. Ook stonden er meerdere poortgebouwen in de kasteeltuin. De bijgebouwen zijn door de eeuwen heen gedeeltelijk ingestort of afgebrand maar zijn iedere keer weer opgebouwd. Bij de verbouwing van het kasteel tot raadhuis in 1923 zijn de bijgebouwen voorgoed afgebroken.
De bijgebouwen die er ooit stonden
8) Hoeveel verdiende een tuinman met een dag spitten in de kasteeltuin rond het jaar 1700?
Kasteelheer Albert Joseph van Arberg besteedde elk jaar ongeveer 5000 gulden aan het groot onderhoud van het kasteel en de tuin. Iemand een dag laten spitten in de moestuin kostte hem 9 stuivers. Dit is een behoorlijke beloning voor die tijd.
9) Langs het kasteel ligt de Zuid-Willemsvaart. Welke kasteelheer heeft ervoor gezorgd dat het kanaal door Helmond loopt?
Carel Frederik Wesselman I heeft ervoor gezorgd dat de Aa bevaarbaar gemaakt werd. Hetgeen uiteindelijk leidde tot de aanleg van de Zuid-Willemsvaart. Door Wesselmans bemoeienis kwam het kanaal vlak langs het kasteel te liggen. Dat was een handige zet want het had grote voordelen voor hem. In 1823 kwam het traject van Helmond – Den Bosch gereed. Aangezien Wesselman zijn heerlijke rechten verloor die bij zijn bezit hoorde, stortte hij zich op het industrieel ondernemerschap. Mede daardoor en doordat de bedrijven langs het kanaal gesitueerd werden, kon de stad Helmond zich ontwikkelen tot industriestad.
10) Rivier de Aa loopt al sinds eeuwen door Helmond. Hoe oud is rivier de Aa eigenlijk?
De ouderdom is niet exact te bepalen maar deskundigen schatten in dat de 72 km lange rivier ongeveer 10.000 jaar geleden ontstaan is na de laatste ijstijd. Helmond is gesticht langs de oude Aa. De rivier heeft altijd een belangrijke rol gespeeld. Zo zorgde de rivier voor water in de kasteelgracht, en voor water voor de inwoners van de stad. Ook is de rivier verbonden met de Zuid-Willemsvaart. Rivier de oude Aa is op een gegeven moment ‘verdwenen’ en liep onder de grond. Sinds 2020 loopt het water weer bovengronds, gerealiseerd in het nieuwe Helmondse stadspark. De Aa stroomt door het hele centrumgebied en verbindt zo alle deelgebieden met elkaar. De wens van de gemeente is om op termijn de oude Aa weer in oude glorie te herstellen.
