Een kinderspeeltuintje in Helmond, onopvallende huizen, een betonnen rand en een bronzen beeld van Rieky Wijsbek. Zij portretteert Maria van Brabant in 1988 als een adellijke dame met een valk op de hand. Op deze plek, waar nu volop bebouwing is, stond ooit het Oude Huys, de voorloper van Kasteel Helmond, waar Maria hof hield.
In de banner een beeld van kunstenaar Christie van der Haak dat zij maakte voor de tentoonstelling over Maria van Brabant.
Dat beeld en de contour van de kasteeltoren is alles wat in het Helmondse stadsbeeld zichtbaar is van Maria en haar ‘Oude Huys’. Ze was, weten we bijvoorbeeld uit onderzoek, een bijzondere en indrukwekkende vrouw die haar stempel heeft gedrukt op geschiedenis en cultuur. Hoewel ze een rijk en gevuld leven leidde binnen de machtspolitiek van haar tijd, komt Maria niet of nauwelijks voor in de boeken. Wel zijn er overgebleven een grafmonument in Leuven, een paar tekeningen van eeuwen later maar geen eigentijds portret.
Bronzen beeld van Maria van Brabant door Rieky Wijsbek, 1988.
Maria trouwt met Otto IV op deze voorstelling van eeuwen later, door Jan van Boendale (Koninklijke Bibliotheek Brussel).
Maria is als oudste dochter van hertog Hendrik I van Brabant een adellijke dame met een hoge status. Ze wordt geboren in 1189 of 1190. Tot de geboorte van haar broer Hendrik II in 1207 is ze de enige erfgename van haar vader. Maria zal dan ook zijn opgevoed als een sterke vrouw die weet wat ze wil. Haar vader stuurt haar geregeld op diplomatieke missies. Maria is door haar hoge positie een begerenswaardige bruid. Ze trouwt twee keer, allebei de huwelijken blijven kinderloos. Zoals met keizer Otto IV die van 1214 tot 1218 keizer van het Duitse Rijk is.
Na zijn dood trouwt Maria met Willem I, graaf van Holland tussen 1220 en 1222. Maria trouwt – zoals de gewoonte is in die tijd – niet uit liefde, haar huwelijken zijn politieke allianties om de positie van de hertog te versterken. Haar hele leven draait in feite om een machtsspel waarin Maria een speelbal is of juist een berekende stratege? Het antwoord op deze vraag weten we eigenlijk niet.
De adellijke Maria reist zoals normaal was in die tijd voor mensen van haar statuur, als een soort nomade tussen haar huizen en bezittingen. Zo woont ze onder meer op haar weduwengoed Dordrecht en in de abdij Affligem. Op haar kasteel, het Oude Huys, verblijft ze regelmatig vanaf 1235. Na de dood van haar vader in 1235 zet ze zich in voor de ontwikkeling van Helmond.
Met zijn houten omwallingen moet het Oude Huys een indrukwekkende en omvangrijke moerasburcht zijn geweest. Waar het vast eenzaam, guur en tochtig was. Dikke kleding, kleden en kussens zorgden voor comfort en warmte. Het kasteel is ver van het rijke Brussel, ver weg van de wereld van keizers, koningen, feesten en adellijk vermaak. Toch slaagt Maria erin om het Oude Huys tot een belangrijk centrum van cultureel en hoofs leven te maken, waar dichters en muzikanten verblijven. Kunst en religie geven Maria extra prestige. Daarbij hoort ook de stichting van een haar eigen klooster: de abdij voor zusters cistercienzerinnen Locus Imperatricis of Keizerinnenplaats. Dit klooster in Binderen ten noorden van Helmond is een geliefde plek voor ‘reine maagden uit adellijk geslacht’. Na haar dood in 1260 erft het klooster vee, kostbare gewaden en sieraden, boeken in de volkstaal, aardewerk en gouden ringen.
Het klooster Binderen in vroegere tijden
Om kloosterstichtingen hangen vaak wonderbaarlijke legenden. De Tilburgse pastoor A. Wichmans vertelt in zijn Brabantia Mariana van 1632 hoe de keizerin-weduwe van haar jachtstoet is afgedwaald en met haar muilezel in een moerassig veld bij rivier de Aa terechtkomt. Langzaam zinkt Maria in het moeras weg en roept: ‘O God, ‘k binder in!’ In dit angstige ogenblik belooft ze voor haar redding een klooster ter ere van de maagd Maria te bouwen.
Dit gebed wordt meteen verhoord. Ze krijgt een visioen van 24 nonnen in blank habijt die gevolgd door 6 jonkvrouwen voortschrijden rond een donk of hoogte. Na dit droombeeld kiest Maria voor een zandige hoogte bij de Aa. Op dit eilandje sticht ze het klooster onder de naam Binderen. De naam komt al voor in een oorkonde van 4 september 1238 waarin de broer van Maria, Hendrik II, de bouw van het klooster bekendmaakt. Nu is er alleen nog een kapelletje dat herinnert aan het in 1651 opgeheven klooster.
Het kasteel van Maria ligt in het natte beekdal ten westen van de nederzetting Helmond. Daar kruisen zich enkele belangrijke wegen. Noord-zuid is er de verbinding van Utrecht-‘s-Hertogenbosch met Maastricht-Luik-Aken. Van west naar oost is er de verbinding tussen Brussel-Leuven-Antwerpen en Nijmegen-Gennep-Kleef. In 1256 is er sprake van een ‘domo de Helmont’. Na de bouw van het huidige kasteel dichter bij de stad verdwijnt het Oude Huys geleidelijk, de materialen worden gebruikt voor andere gebouwen. In 1860 is op de plek van het Oude Huys een ververij en later een garenfabriek van J.A. Carp, die getrouwd was met Anna Wesselman, familie van de latere kasteelheer. Bij de bouw van een fabrieksschoorsteen komt daar rond 1917 een zware houten balklaag tevoorschijn.
In 1981 graven amateurs van de toenmalige Heemkunde kring Helmond-Peelland de resten op van het Oude Huys. Fotopersbureau van de Meulenhof BV.
In 1980 vindt er dan eindelijk een bodemonderzoek plaats onder leiding van de Heemkundekring Helmond-Peelland, tussen 1981 en 1982 vinden ze tal van sporen van een uitzonderlijk en omvangrijk kasteelcomplex dat op houten palen is gebouwd. De amateurs-archeologen vinden meer dan 200 houten palen die wijzen op onder andere de sporen van een ronde bakstenen toren en maar liefst 9228 grotere en kleinere voorwerpen. Het gaat in elk geval om een rond 1188 gebouwde burcht in het beekdal van de Aa, die vanaf 1314 bestuurlijk centrum was van de heerlijkheid Helmond.
Voorbeeld van hoe het oude huis eruit gezien kan hebben
Er is zo’n anderhalve eeuw gewoond in het kasteel dat een brede gracht heeft met brug en een houten poorttoren. Binnen de grachten ligt de aarden omwalling met een houten verdedigingsmuur voorzien van een soort weertorentjes. Op het binnenterrein staan houten dienstgebouwen en in het midden ligt op een hoogte een ronde bakstenen toren. Het gaat dus om een zogenoemde motte-kasteel.
De ronde bakstenen toren is het middelpunt van het kasteel, de grootte van de bakstenen en het Vlaams metselverband wijzen op een bouwdatum van rond 1300. Het zal een woontoren of donjon zijn geweest met vermoedelijk glasramen, wat wijst op een belangrijk gebouw. De donjon van Maria had waarschijnlijk een bovengrondse voorraadkelder, een ontvangkamer met keuken, privéruimtes, mogelijk een zolder en een omgang met kantelen voor de verdediging.
Ivoren schaakstuk, een van de kostbare vondsten
De opgraving van de restanten van het Oude Huys is in Europa uniek vanwege de omvang van de burcht en de rijkdom van de gevonden objecten waaronder benen en ivoren schaakstukken, benen werktuigen, spijkers in alle maten, zilveren lepelsteeltjes en gespen.
Ze geven samen met het vele aardewerk dat gevonden is in de grachten, die in de middeleeuwen als vuilnisbelt dienden, een goed beeld van het leven in en om het kasteel. In de vochtige veenbodem blijft organisch materiaal goed bewaard zoals voedselafval van jachtwild, en resten van varkens, runderen, paarden, honden en katten. Ook zijn er resten gevonden van hazelnoten en perziken, pruimen en walnoten. Dat laat zien dat de bewoners het goed hadden.
De informatie over Maria van Brabant en het Oude Huys is verzameld uit het boek Kasteel Helmond, Biografie van een waterburcht geschreven door Wies van Leeuwen. Het boek is te koop in de kasteelwinkel.
